Casharka 53aad

 Maaytokondariya (mitochondria)

Casharka 5aad.

 Waa  xuub oorganeel laga helo saaytobalaasmaha dhexdiisa,  ku dhowaad  dhammaan  unugyada yuukaryotika (eukaryotic), shaqada aasaasiga ah  ee ay tahay in ay qabato waa soo saarista tamar  tiro badan [adenosine triphosphate ) ATP.   Caadi ahaan waa wareeg  sida beedka,  cabir ahaan waa 0.5 ilaa 10m. Marka laga sootago soo saaritsa tamarta, maaytokondariya( mitochondria) waxay keydisaa  kalsiyamka  unugga si ay uga shaqeysiiso dhaqdhaqaaqyada unugyada,  waxay dhalisaa kuleyl,  waxay qaybka tahay koritaanka unugga.  Maaytokondariya waxay ka koo ban tahay koromsoomyo yaryar. Guud ahaan  mitochondria  iyo DNA  waxa laga dhaxlaa hooyada. Dahaarka waxa ugu shaqeeyaa u jeedo tasoo asal ahaan soo saarta tamar.  Tamartaasi waxa lagu soo saaraa,  kiimikooyin,  unugga dhexdiisa ah,  oo ay maraan waddooyin kuwasoo la beddelo. Habka beddelaada, waxay soo saarta tamar [ATP]  sababtoo ah  fosfoodhka waa isku xiraha ugu wayn ee tamarta   waxay xambaarsan tahay tamar fal-galeed, hadafkeeda waa in ay soo saarto tamarta. Unugyada qaarkooda waxay leeyihiin xaddi kala duwan oo maaytokondariya,  maxaa yeelay waxay u baahanyihiin xaddi badan oo tamar ah. Tusaale ahaan  muruqyada ayaa leh maaytokondariya badan,  beerka,  kalyaha,  iyo maskaxda.

 Tirada maaytokondariya aad bay u kala duwan tahay  unuggiiba tusaaale ahaan unugyada dhiigga cascas ( erythrocyte )  kuma jiraan wax mitochondria ah halka unugyada beerka, iyo unugyada murqaha ay leeyihiin.   Doorka tamar soo saarista. Xuubka dibadda mitochondria si caadi ah ayay uga gudbi  karaan  jareeraha [molecules] yaryar e'  ku jira kuwa qaas ah  waxay awooddaan  in ay qaadaan jareero waaweyn.  Taas beddelkeeda,  xuubka gudaha  waxa ka gudbaya kuwa aad yaryar jareera ah  iyagoo u talaabaya  maatrakiska sameeya cufka dhexe  organeelka. Maatarakiska waxa ku jira, DNA  iyo GENOME MITOCHONDRIA iyo insaamyo triacarboxylic aysiidh ah  wareegga,  sidoo kale loo yaqaan  kirib-saaykal [kreb cycle ] kasoo nafaqeeya  wax soo saarka maaytokondariya  u isticmaali karo soo saarista tamarta.  Habka loo beddelo  tamarta kuwa ka soo baxa  waxay ka dhacaan xuubka guddaha,  kasoo labanlaaban loo yaqaan kiristeeya (cristae)  hoy u ah qaybaha borotiinka  kasoo ka kooban kuwa ugu waa wayn e' sida tamarta  loogu dhalliyo unugga. Waxay isticmaashaa gubitaanka, yareynta  iyo falgalida si ay  u siiso waxay ugu danbeyn u soo saartaa tamar  bilaasha ah tasoo ay ka mid tahay ATP. Habkan  oo loo yaqaan isku xidhka chemiosmotic ee  fasforileeshan  waxa uu awood u leeyahay    inuu ka shaqeysiiyo dhaq-dhaaqa muruqa iyo  shidaalka shaqooyinka maskaxda. 

QAABDHISMEEDKA MAAYTOKONDARIYA.

Waxay leedahay xuub_gudeed iyo mid dibadeed kuwaa soo leh fogaan . Dahaar dibadeedka  waxa ku jira borotiinno loo yaqaan booriinis [porins]  kuwaasoo ka taageeraya dhaqdhaqaaqa,  aayooniska [ions ]  kuwa guddaha iyo banaanka maaytokondariyada.  Dheecaanada  ku lug leh  ballaarinta  aysiidhiskan dufanka [fatty acids ] gubitaanka adrenaline  ayaa sidoo kale laga helayaa  xuub dibadeedka.  Meesha bannaan    xuubka  guddaha   e’ maaytokondariyada  waxaa loo yaqaan maatarakis [matrix],  waxa uu ka kooban yahay dheecaano iyo wareegyo aysiidh leh dufan ay wehliyaan DNA IYO RNA,  warshada borotiinka [ ribosome] quruurux kaalsiyoom.  Xuub-guudeedka  waxa iskugu jiraa dheecaanno kala jaad ah.  Waxa uu ka kooban yahay ATP  soo saara shaxan, waxa kaloo u jira daabulitaanka borotiinnada  kasoo isku dheellitira  dhaqdhaqaaqa dheef-shiid kiimikaadka,  guddaha iyo ka bixitaanka shaxanka maaytokondariyada.  Xuub-gudeedka  waxa uu u habeysan yahay  kiristeeya [ cristae] waa qayb ka mid ah ay leedaahay maytokondariyada,  taasoo ku laaban xuub-guddeedka  si loo kordhiyo aagga  dusha sare laga heli karo  tamarta la soo saaro. 

Kiristeeya [cristae] .

Xuubka guddaha ee mitochondria   waa mid kakan,  qaab-dhismeedkiisa.  Waxay leedahay laalaabyo badan kasoo sameeya qaabdhismeedka cristae, tani waxay ka caawisaa inay siyaadiso aagga dusha sare  organeelka. Kiristeeya iyo borotinnada xuubka guddaha  ayaa gacan ka geysta soo saarista ATP. Xuubka guddaha waxa uu si adag uga gudbaa ogsijiinta iyo jareeraha, ATP. Tiro falcelin kiimiko aha ayaa ka dhaca gudaha mitochondria-yada.

Shaqada maaytokondoriya.

Waxay soo saartaa tamar [ATP]   iyadoo la marsiinayo habka neefsashada,  gaar ahaan  neefsahsada hawada [ aerobic respiration]  taasoo u baahan  ogsigiin.   Wareegga sitrik  aysiidh  ama wareegga  keribsaaykalka, ayaa  ka dhaca maaytokondiriya,  wareeggan waxa ku  lug leh   gubitaanka bayruufeedka [ oxidation pyruvate]  taasoo ka timaada sokorta [glucose] si uu sameeyo jareeraha  asetaayl koo A [ MOLECULE ACETYLE-C0A.]  Asetaayl koo A  waa  gubitaan tamar  taasoo laga soo saaro ATP.

Wareegga sitrik aysiidh waxa uu yareeryaa  nicotinamide adenine dinucleotide [ NAD ]ILAA  [NADH].

NADH  ayaa loo isticmaalaa habkani fosforileeshan oksaaydhisku, kaas oo  ka dhaca guddaha maaytokondariya.  Electaroonika  waxay ka imanayaan NADH  waxay dhex huleelayaan  isku dhiska borotiinka,  kuwaasoo  laga hirgalsho guddaha maaytokondariya.  Qaybtan borotiinnada  ah waxaa loo yaqaan  silsilad xambaarta electaroonika  ah. Tamarta waxay ka iman doonta silsilada la soo daabulo ee electaroonka ah   ayaa loo isticmaalaa  in borotiinnada dib loogu soo celiyo  tasoo awood siineysa ATP. 

Waxay nidaamisaa hawlaha dheef-shiid kiimikaadka unugga. Waxay sare u qaadaa koritaanka unugyada cusub iyo badintooda.  Waxay door muhim ah ka qaadataa isdilitaanka unugga [ programmed cell death]. Waxay masuul ka tahay dhismaha qaybo ka mid dhiigga iyo hormoonnada  kala jaadka ah sida testosterone iyo estrogen.  Waxay ku lug leedahay hawlo badan  shaqeynta gacan unugeedka  sida kala soocidda  calaamadeynta,  unugyada,   dareenka unugyada,  xakameynta wareegga  iyo koritaanka unugga.

Waxaan rejeynayaa in aad wax uun kaaga kordhay.

W/Q: Indha_caad