𝐗𝐚𝐧𝐮𝐮𝐧𝐤𝐚 𝐌𝐚𝐜𝐚𝐚𝐧𝐤𝐚 𝐦𝐚𝐥𝐚𝐠𝐚 𝐛𝐨𝐠𝐬𝐚𝐧 𝐤𝐚𝐫𝐚𝐚?

 𝐗𝐚𝐧𝐮𝐮𝐧𝐤𝐚 𝐌𝐚𝐜𝐚𝐚𝐧𝐤𝐚 𝐦𝐚𝐥𝐚𝐠𝐚 𝐛𝐨𝐠𝐬𝐚𝐧 𝐤𝐚𝐫𝐚𝐚? 

Macaanku dhowr nooc ayuu leeyahay, nooca aynu halkan kaga hadlaynaa waa nooca labaad oo inta badan ku dhaca dadka da’doodu ka wayntahay 40, miisaankoodu culusyahay, cuntadoodu aanay miisaanayn, jimicsiguna ku yar yahay. Guud ahaan, macaanku waa xanuun kasii dara oo khatartiisu la korodho da’da qofka iyo mudadda uu hayay. Hasayeeshee, dadka macaanka qaba su’aasha aan maskaxdooda ka bixin, markasta oo ay ila kulmaanna i waydiiyaan waxa weeye Macaanka ma ka bogsan karaa? Suurto gal ma tahay in aad mar uun dawada joojiyo? Labadaa su’aalood ayaan isku dayi in aan qormadan kaga jawaabo. 

Marka hore aynnu dooranno ereyga meesha ku habboon. Bogsasho “reversal” waa erey culus oo tilmaamaya xanuunka oo si rasmi ah u taga. In la yidhaa waa laga bogsan karaa waxay u baahantay daliil culus oo lagu taageero. Daliilkaasna wali lama helin. Ereyga su’aasheena ku habbooni waa ladnaansho (remission). Macaanka malaga laddnaan karaa?. 

Aynnu ku bilowno in aynnu qeexno maxaynu uga jeednaa ladnaansho? Dhowr hay’adood oo waawayn ayaa siyaabo kala duwan u qeexay ladnaanshaha aynnu u jeesanno.

       1.    𝘼𝙢𝙚𝙧𝙞𝙘𝙖𝙣 𝘿𝙞𝙖𝙗𝙚𝙩𝙚𝙨 𝘼𝙨𝙨𝙤𝙘𝙞𝙖𝙩𝙞𝙤𝙣: 𝘸𝘢𝘹𝘢𝘺 𝘭𝘢𝘥𝘥𝘯𝘢𝘢𝘯𝘴𝘩𝘰 𝘶 𝘢𝘳𝘬𝘢𝘢𝘯: 𝘮𝘢𝘳𝘬𝘢 𝘲𝘰𝘧𝘬𝘢 𝘏𝘣𝘈1𝘤 𝘨𝘪𝘪𝘴𝘶 𝘬𝘢 𝘩𝘰𝘰𝘴𝘦𝘦𝘺𝘰 5.7% 𝘪𝘴𝘭𝘢 𝘮𝘢𝘳𝘬𝘢𝘢𝘯𝘢 𝘶𝘶 𝘬𝘢 𝘮𝘢𝘢𝘳𝘮𝘰 𝘥𝘩𝘢𝘮𝘮𝘢𝘢𝘯 𝘥𝘢𝘸𝘰𝘰𝘺𝘪𝘯𝘬𝘢 𝘮𝘢𝘤𝘢𝘢𝘯𝘬𝘢 𝘶𝘨𝘶 𝘺𝘢𝘳𝘢𝘢𝘯 𝘴𝘢n𝘯𝘢𝘥.

     2. 𝘿𝙞𝙖𝙗𝙚𝙩𝙚𝙨 𝙍𝙚𝙢𝙞𝙨𝙨𝙞𝙤𝙣 𝘾𝙡𝙞𝙣𝙞𝙘𝙖𝙡 𝙏𝙧𝙞𝙖𝙡 (𝘿𝙞𝙍𝙀𝘾𝙏) oo sameeyay Cilmi-baadhista layidhaa DiRECT oo lagu sameeyay Scotland, waxay laddnaanshahs ku qeexeen: in HbA1c ga qofku ka hooseeyo 6.5%, isla markaana uu ka maarmo dhammaan dawooyinka macaanka ugu yaraan laba bilood.

     3. 𝙄𝙣𝙩𝙚𝙧𝙣𝙖𝙩𝙞𝙤𝙣𝙖𝙡 𝘿𝙞𝙖𝙗𝙚𝙩𝙚𝙨 𝘾𝙤𝙣𝙨𝙚𝙣𝙨𝙪𝙨 𝙂𝙧𝙤𝙪𝙥: 𝘸𝘢𝘹𝘢𝘺 𝘭𝘢𝘥𝘯𝘢𝘢𝘯𝘴𝘩𝘢𝘩𝘢 𝘬𝘶 𝘲𝘦𝘦𝘹𝘦𝘦𝘯: 𝘪𝘯 𝘏𝘣𝘈1𝘊 𝘨𝘢 𝘲𝘰𝘧𝘬𝘶 𝘬𝘢 𝘩𝘰𝘰𝘴𝘦𝘦𝘺𝘰 6.5%, 𝘪𝘴𝘭𝘢 𝘮𝘢𝘳𝘬𝘢𝘢𝘯𝘢 𝘶𝘶 𝘬𝘢 𝘮𝘢𝘢𝘳𝘮𝘰 𝘥𝘩𝘢𝘮𝘮𝘢𝘢𝘯 𝘥𝘢𝘸𝘰𝘰𝘺𝘪𝘯𝘬𝘢 𝘮𝘢𝘤𝘢𝘢𝘯𝘬𝘢 𝘮𝘢𝘳𝘬𝘢 𝘭𝘢𝘨𝘢 𝘳𝘦𝘦𝘣𝘰 𝘔𝘦𝘵𝘧𝘰𝘳𝘮𝘪𝘯 𝘶𝘨𝘶 𝘺𝘢𝘳𝘢𝘢𝘯 𝘴𝘢n𝘯𝘢𝘥.   

Saddexda qeexitaan kii aad doorataaba waxa uu xooga saarayaa HbA1c ka hooseeya 6.5%.  

          𝘏𝘣𝘢1𝘊 𝘸𝘢𝘢 𝘴𝘩𝘢𝘺𝘣𝘢𝘢𝘥𝘩 𝘭𝘢𝘨𝘢 𝘲𝘢𝘢𝘥𝘰 𝘥𝘢𝘥𝘬𝘢 𝘔𝘢𝘤𝘢𝘢𝘯 𝘲𝘢𝘣𝘢 𝘶𝘨𝘶 

          𝘣𝘢𝘥𝘯𝘢𝘢𝘯 𝘴𝘢𝘥𝘥𝘦𝘹𝘥𝘪𝘪 𝘣𝘪𝘭𝘰𝘰𝘥𝘣𝘢 𝘮𝘢𝘳; 𝘸𝘢𝘹𝘢𝘢𝘯𝘢 𝘭𝘢𝘨𝘶 𝘰𝘨𝘢𝘢𝘥𝘢𝘢 𝘪𝘯 

         𝘲𝘰𝘧𝘬𝘢 𝘮𝘢𝘤𝘢𝘢𝘯𝘬𝘪𝘪𝘴𝘶 𝘴𝘪𝘧𝘪𝘪𝘤𝘢𝘯 𝘶 𝘹𝘢𝘬𝘢𝘮𝘢𝘺𝘴𝘯𝘢𝘢 𝘮𝘶𝘥𝘥𝘢𝘥𝘢𝘢 𝘭𝘢𝘴𝘰𝘰 

         𝘥𝘩𝘢𝘢𝘧𝘢𝘺, 𝘤𝘢𝘢𝘥𝘪𝘺𝘢𝘯 𝘸𝘢𝘹𝘢 𝘶𝘶 𝘶 𝘥𝘩𝘦𝘹𝘦𝘦𝘺𝘢𝘢 ( 4-6.5%).

 Su’aasheenu waxay ahayd qofka macaanka lanooli ma ka ladnaan karaa? Marka lasoo koobo waxa la odhan karaa, dadka qaarkood, haa. 

Qofka oo macaanka ka laddnaada waxa lagama maarmaan u ah in beerta iyo ganaca laga sifeeyo subagga “fats” ku urura ee cuntada kalorigeedu badan yahay sababto. Subagga beerka iyo ganaca fadhiistaa waxa uu sababaa in beerkuna nidaamin kari waayo sonkorta, ganacuna sifiican usoo dayn kari waayo insuliinta. Sidoo kale, xaydha iyo duxda aadka u badan ee miisaanka la socota waxay keentaa in dhammaan unugyda jidhkeenu sifiican ula fal geli kari waayaan insuliinta oo xattaa iyadoo Insuliin badani dhiiga ku jirto, hadana ay dejin kari waydo sonkorta. Labadan arrinba waxa lagu hannan karaa, macaankana lagaga laddnaan karaa haddii ugu yaraan saddexda arrimood ee soo socda midkood qofku si dhammaystiran u fuliyo.

     a. In qofku joojiyo dhammaan cuntooyinka Karbohaydarayt 

                ku ku badan yahay “𝒍𝒐𝒘 𝒄𝒂𝒓𝒃𝒐𝒉𝒂𝒚𝒅𝒓𝒂𝒕𝒆 𝒅𝒊𝒆𝒕"

     b. In qofku qabatimo oo daa’imo cuntooyinka tamartu ku 

                yartahay “𝑳𝒐𝒘 𝒄𝒂𝒍𝒐𝒓𝒊𝒆 𝒅𝒊𝒆𝒕”

      c. Qaliinada lagu dhimo miisaanka ee caloosha qayb lagu 

                saaro “𝑩𝒂𝒓𝒊𝒂𝒕𝒓𝒊𝒄 𝑺𝒖𝒓𝒈𝒆𝒓𝒚”

 𝟏. 𝐋𝐨𝐰 𝐜𝐚𝐫𝐛𝐨𝐡𝐲𝐝𝐫𝐚𝐭𝐞 𝐝𝐢𝐞𝐭- 𝐂𝐮𝐧𝐭𝐨 𝐤𝐚𝐫𝐛𝐨𝐡𝐚𝐲𝐝𝐚𝐫𝐚𝐲𝐭-𝐤𝐮 𝐤𝐮 𝐲𝐚𝐫 𝐲𝐚𝐡𝐚𝐲:

Qofka oo joojiya ama aad u dhima cuntooyinka karbohaydaraytku ku badan yahay waxay yaraysaa kaydka dufanka ee jidhka; waxay yaraysaa dareenka gaajada; waxaanay kordhisaa in jidhku tamar badan oo u kaydsanayd adeegsado. Qofka cuntooyinka  karbohaydarayt-ka ah aad u cuna markasta Insuliinta ganaciisu sameeyaa way badan tahay. Ujeedadu waa in sonkortaas xad-dhaafka ah inta dux iyo dufan loo beddelo la kaydiyo. Qofkaas miisaan ayaa ku kordha, duxdaa badan ee la kaydinayaa hadhow waxay khalkhalisaa habsan u shaqayntii Insuliinta, waxaanay dhashaa macaan. Ka waran haddii uu karbohaydarayt kii eber ka dhigo oo joojiyo. Bilowga hore jidhkiisu waxa uu adeegsan doonnaa duxdii iyo dufankii kaydsanaa, taasina in uu miisaan lumiyo ayay sababi. 

Kaddibna waxa uu ku shaqayn doonnaa waxoogaaga tamarta ah ee cuntadiisa kooban la socota; waxaa meesha ka bixi doonta sonkortii dheeraadka ahayd ee la kaydinayay. Insuliintu heerkii dabiiciga ahaa ayay ku noqon, suntii iyo qashinkii sonkorta xad-dhaafka ah ka dhalatayna jidhka waa la sifayn. Halkaas caafimaad iyo laddnaansho ayaa uga bilaabmaya. Model kan laba shay ayaa wada socda karbohaydarayt-ka oo aad loo yareeyo (<60gram maalintii) iyo barootiinka oo la kordhiyo si jidhku tamarta dheeraadka ah uga helo barootiinka. Way adag tahay in qofku sonkortiisa caadi ka dhigo isagoo aan miisaan dhimin, karbohaydarayt kana yarayn.

𝟐. 𝐋𝐚𝐰 𝐜𝐚𝐥𝐨𝐫𝐢𝐞 𝐝𝐢𝐞𝐭- 𝐂𝐮𝐧𝐭𝐨 𝐭𝐚𝐦𝐚𝐫𝐭𝐮 𝐤𝐮 𝐲𝐚𝐫 𝐭𝐚𝐡𝐚𝐲:

Nidaam kani waxa ku talisay daraasad aad u balaadhan Diabetes Remission Clinical Trial (DiRECT) oo lagu eegayay saamaynta calorie-ga oo la dhimaa ku yeelan karto macaanka nooca labaad (T2DM). dadka darasaada ka qayb galay waxa loo qaybiyay laba kooxood. Koox qaadanayay cunto calorie-geedu aad u yar yahay 850 cal maalintii (𝘤𝘢𝘢𝘥𝘪 𝘢𝘩𝘢𝘢𝘯 𝘸𝘢𝘹𝘢 𝘭𝘢𝘺𝘪𝘥𝘩𝘢𝘢𝘩𝘥𝘢𝘢 𝘳𝘢𝘨𝘨𝘶 𝘸𝘢𝘹𝘢𝘺 𝘶 𝘣𝘢𝘢𝘩𝘢𝘯 𝘺𝘪𝘩𝘪𝘪𝘯 2500 𝘤𝘢𝘭𝘰𝘳𝘪𝘦, 𝘥𝘶𝘮𝘢𝘳𝘬𝘶𝘯𝘢 2000 𝘤𝘢𝘭𝘰𝘳𝘪𝘦), iyo koox xadigoodii caadiga u ahaa qaadanayay. Markii shan bilood kaddib ayaa dib loo qiimeeyay 46% kuwii calorie ga yar qaadanayay macaankoodu waxa uu kusoo noqday heerkii caadiga ahaa oo way laddnaadeen (remission), halka 4% kooxdii kale ay muujiyeey waxoogaa horumar ah. Dadka daraasada ka qayb galay oo celcelis ahaan miisaankoodu ahaa 101 kg, faa’iidada ugu wayn waxa helay kuwii miisaanka ugu badani uu ka dhacay. 

       Mudadii daraasadu socotay, dadkii miisaan ku kordhay 

                qofna wax kasoo rayn ah muu samayn (zero remission)

      o Dadkii uu ka dhacay miisaan u dhexeeyay 0-5kg, 7% ayaa 

                ayaa ladnaaday “remission” 

      o Dadkii uu ka dhacay miisaan u dhexeeya 5-10 kg, 34% 

                ayaa macaankii ka laddnaaday.

      o Dadkii uu ka dhacay miisaan u dhexeeya 10-15 kg, 57 % 

                ayaa macaankii ka laddnaaday.

      o Dadkii uu ka dhacay miisaan ka badan 15 kg, 86% ayaa 

                macaankii ka laddnaaday.

Laba sanno kaddib, dadkii daraasada ka qayb galay qiimayn danbe ayaa lagu sameeyay waxaana la ogaaday in kooxdii ladnaatay, 70% ay ku sii jireeen siina xejisteen ladnaanshihii. 

 𝟑. 𝐁𝐚𝐫𝐢𝐚𝐭𝐫𝐢𝐜 𝐬𝐮𝐫𝐠𝐞𝐫𝐲- 𝐪𝐚𝐥𝐢𝐢𝐧𝐚𝐝𝐚 𝐦𝐢𝐢𝐬𝐚𝐚𝐧𝐤𝐚 𝐥𝐚𝐠𝐮 𝐝𝐡𝐢𝐦𝐨 𝐞𝐞 𝐜𝐚𝐥𝐨𝐨𝐬𝐡𝐚 𝐲𝐚𝐫𝐞𝐞𝐲𝐚:

American Diabetes Association waxay aqoonsatay in qalliinada caloosha lagu yareeyaa ay ka midyihiin wasiilooyinka miisaanka lagu dhimo, macaankana lagaga ladnaado, gaar ahaad dadka miisaankoodu xad-dhaafka yahay. Sida ay xaqiijiyeen Ururka maraykan ee dersa qalliinada calool yaraynta  (𝑨𝒎𝒆𝒓𝒊𝒄𝒂𝒏 𝑺𝒐𝒄𝒊𝒆𝒕𝒚 𝒐𝒇 𝑴𝒆𝒕𝒂𝒃𝒐𝒍𝒊𝒄 𝒂𝒏𝒅 𝑩𝒂𝒓𝒊𝒂𝒕𝒓𝒊𝒄 𝒔𝒖𝒓𝒈𝒆𝒓𝒚) 78% dadka lagu sameeyo qaliinka caloosha lagu yareeyaa way ka ladnaadan macaanka. 

Daraasad lagu sameeyay dalka Iswiidhan ayaa iyana ogaatay kaddib markii ay qiimayn ku sameeyeen dad lagu sameeyay qaliinka caloosha laba sanno kaddib in ay 72 % wali kusii jireen ladnaanshihii, halka 30 % macaankii ka ladnaayeen shan iyo toban sanno kaddib qaliinkii. Sababta ugu wayn ee ladnaanshaha keentay, sida aynu soo carabownay, waa miisaan dhimid iyo cuntadii sonkortu ku badnayn oo qofka ku yaraata. 

Gunaanadkii, macaanka nooca labaad waa laga ladnaan karaa iyadoo loo marayo saddexdaa dariiq ee aynnu soo sharaxnay, waana fikrad la isku waafaqsan yahay. Waxaadse xasuusnaataa in haddii qofku dib ugu laabto dhaqankiisii hore ee cuntada, miisaankiina dib  u fuulo, macaankii wuu soo noqonayaa. Ladnaanshuhu waxa uu toos ugu xidhan yahay inta qofku miisaan rido iyo inta uu yareeyo karbohaydarayt-ka. Isagoo labadaasba aad u wanaajiyay ayay dhici karkaa in aanuu ladnaanshaha helin duruufo badan oo kale dartood.

Qore: Dr abdikarim D hassan.

Indha_caad